„Jeśli chcesz poznać prawdę,
prof. J. Janicki
Urodził się 2 września 1926 roku w Zamarskach pod Cieszynem w rodzinie Anny i Jerzego Kiszów, prowadzących 14-hektarowe gospodarstwo rolne specjalizujące się w hodowli bydła i produkcji mleka. Jako najstarszy syn z sześciorga rodzeństwa przewidziany był na następcę, więc edukację zakończył na szkole podstawowej. W 1944 roku po różnych wojennych perypetiach znalazł się w III Dywizji Strzelców Karpackich. Będąc na obczyźnie w 1945 roku zdobywał Bolonię.
Po wojnie jako niespełna dwudziestoletni młodzieniec znalazł się na obczyźnie w środowisku niechętnym tworzącemu się w Polsce ustrojowi i nie wiedział, co z sobą począć. Postanowił podjąć naukę w szkole średniej funkcjonującej w ramach III Dywizji Strzelców Karpackich w Amandoli. Początki były trudne, gdyż po kilkuletnim rozbracie ze szkołą miał duże braki. Będąc z natury upartym człowiekiem postanowił, że musi dorównać innym. Najtrudniej było zaliczyć pierwszą klasę. Z drugą i trzecią poszło łatwiej. I wtedy nawiązał kontakty z rodzicami, którzy zachęcali go do powrotu do Polski. Gdy skończył III klasę zapowiedziano ewakuację wojsk II Korpusu z Włoch do Anglii. Trzeba było się na coś zdecydować. Powiadomił rodziców, że wróci do kraju, ale nie obejmie gospodarstwa lecz będzie się dalej uczył. Przystali na takie rozwiązanie.
Wrócił 27 kwietnia 1947 roku. Zaczęła się dla niego szara rzeczywistość. Jako były „karpatczyk”, czyli „andersowiec” musiał się 2-3 razy w tygodniu meldować na posterunku MO. Chciał się uczyć, ale nie było łatwo, gdyż władze obawiały się, że w armii Andersa „przesiąkł” wrogimi ideałami. W owych czasach funkcjonowały tzw. studia wstępne przygotowawcze, na które przyjmowano chętnych, którzy nie mieli matury, a chcieli studiować. Niestety, jego nie przyjęto. Wówczas znajomi rodziny doradzili mu, aby podjął naukę w Technikum Rolniczym w Czechowicach, a po roku ponownie podjął starania o przyjęcie na studia wstępne. Wówczas już nie będzie traktowany jako przybyły z armii Andersa, lecz uczeń polskiej szkoły, który nie ma matury. Tym razem został przyjęty.
- Wiele umiałem – wspomina po latach – gdyż w szkole w Amandoli uczyli nas wyśmienici nauczyciele. Na przykład języka polskiego uczył nas Ludwik Stańczykowski, redaktor naczelny jednej z gazet, historii Dominik Radecki, adiunkt na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, geografii Jan Rybotycki, także adiunkt na tym samym uniwersytecie, biologii dr Stanisław Bilewicz – adiunkt na Uniwersytecie Batorego w Wilnie, matematyki Tedeusz Woliczko, pracownik Obserwatorium Astronomicznego w Krakowie, fizyki i chemii dr Jerzy Piwko z Politechniki Gliwickiej. Oni mieli wiedzę i potrafili ją nam przekazać…
Podczas wstępnych studiów zdał maturę i został zakwalifikowany na studia. Chciał iść do Krakowa, ale matka ubolewała: „Synku, dopiero do nas wróciłeś i już chcesz wyjechać”. Ojciec zaś, znany hodowca bydła i działacz spółdzielczości mleczarskiej oświadczył: „W domu się nie przelewa, nie stać nas na twoje studia w innym mieście, pójdziesz do Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie na Wydział Mleczarski”. Pozostał w domu. Do uczelni miał 5 km.
Po podjęciu nauki okazało się, że cieszyńska uczelnia zostanie przeniesiona razem z pracownikami i studentami do Olsztyna. Został więc studentem Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie. Tu poznał profesora Tomasza Dziamę. Okazało się, że los wcześniej zetknął ich w Amandoli, na defiladzie z okazji pierwszych matur. Tomasz Dziama podczas wojny głównym kwatermistrzem AK. Był internowany w Murnau. Później w randze majora został skierowany do II Korpusu Polskich Sił Zbrojnych. Jako delegat Ministerstwa Wyznań religijnych i Oświaty obserwował defiladę maturzystów i uczniów szkoły w Amandoli, a Jan Kisza, jako uczeń prezentował broń.
Na II roku studiów bardzo często na rozmowy zapraszał go ówczesny prorektor, a następnie rektor Alojzy Świątek, który po rocznym sprawdzaniu jego wiedzy zaproponował mu pracę w swojej katedrze w charakterze wolontariusza.
W lutym 1953 roku z wynikiem bardzo dobrym zdał dyplom inżynierski i pozostał na uczelni. W owym czasie Wydział Mleczarski miał tylko uprawnienia do nadawania stopnia inżyniera. Młodzi pracownicy naukowi musieli kolejne stopnie zdobywać na innych wydziałach i uczelniach. Jan Kisza studia magisterskie ukończył na Wydziale Zootechnicznym WSR w Olsztynie. Pracę doktorską przygotował pod kierunkiem profesora Józefa Janickiego i obronił w 1964 roku w WSR w Poznaniu. Jan Kisza –jak już wspomniałem- pracę naukowo-dydaktyczną rozpoczął w 1952 roku jeszcze jako student w charakterze zastępcy asystenta w Katedrze Technologii Mleczarstwa Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie, gdzie pracował dalej, po ukończeniu studiów kolejno na stanowisku: asystenta naukowo-technicznego, starszego asystenta, adiunkta i starszego wykładowcy. W 1964 roku Rada Wydziału Rolniczego Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu, na podstawie rozprawy dysertacyjnej pt. „Badania nad zawartością witaminy B12 w procesie produkcji sera pleśniowego typu roquefort” nadała mu stopień doktora nauk rolniczych.
Jako nowo wypromowany doktor zajął się badaniami mleka chorych krów, problemem dotychczas omijanym przez naukowców. Wyniki kilkuletnich badań przedstawił w pracy habilitacyjnej, której naukowym opiekunem był profesor Jerzy Wiśniowski z Instytutu Weterynarii w Puławach z Zakładu Schorzeń Wymienia Krów w Bydgoszczy. W 1969 roku na podstawie oceny całokształtu dorobku naukowego i przedłożonej rozprawy habilitacyjnej pt.: „Badania nad zmianami w składzie chemicznym mleka krów chorych na zapalenie wymion z uwzględnieniem jego przydatności do przerobu” uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk przyrodniczych z zakresu Technologii i Chemii Żywności, nadany uchwałą Rady Naukowej Instytutu Biologii Stosowanej WSR w Olsztynie.
Omówione w pracy habilitacyjnej badania dotyczyły przede wszystkim kompleksowo ujętych zmian składników mleka wywołanych stanem zapalnym wymion (mastitis), zależnie od stopnia ich zaawansowania, okresu laktacji i sposobu żywienia. Poznanie zakresu i głębokości tych zmian w mleku pozwoliło na wyjaśnienie najczęstszych przyczyn występowania tego schorzenia. Stwierdzono istnienie ścisłej zależności między stanem higieniczno-sanitarnym obory i techniką udoju, a częstotliwością występowania i przebiegiem stanów zapalnych oraz jakością pozyskiwanego mleka. Przebadano także wpływ sposobów leczenia na szybkość cofania się stanów zapalnych, retencję stosowanych w leczeniu antybiotyków oraz przydatność mleka z tego okresu do przetwórstwa. Wyniki tych badań zostały wykorzystane przez praktykę przemysłową oraz przy opracowaniu ogólnokrajowego programu poprawy higienicznej jakości mleka.
Na ten temat doktor habilitowany Jan Kisza opublikował wiele prac w niemieckojęzycznych czasopismach naukowych, a następnie został zaproszony na wykład do Niemiec, co w ówczesnych czasach było wydarzeniem wyjątkowym. Kolejne naukowe zainteresowania profesora Jana Kiszy dotyczyły następujących kierunków badawczych:
• Ocena jakości mleka jako surowca dla przetwórstwa i opracowanie na tej podstawie kryteriów jego klasyfikacji.
• Charakterystyka proszku mlecznego i odżywek dla dzieci zależnie od parametrów procesu technologicznego.
• Badanie składu i właściwości tłuszczu mlekowego w kontekście standaryzacji organoleptycznych (smak i zapach) i Teologicznych cech masła i wyrobów masłopodobnych.
• Badanie zmian zawartości cholesterolu w wysokotłuszczowych produktach mleczarskich, z uwzględnieniem możliwości redukcji jego zawartości. Ostatnio opublikował pracę ,pt.: „Cholesterol pod kontrolą”.
W kontynuacji prac nad oceną surowca, Profesor kierował badaniami określającymi zakres zmian cech fizykochemicznych i jakości higienicznej mleka w zależności, od sposobu jego pozyskiwania i przechowywania w różnych systemach skupu.
Profesor podjął także badania nad wpływem zwiększonej zawartości azotanów w paszy na skład chemiczny mleka i jego wartość technologiczną. Wykazał, że wysokie dawki nawozów azotowych prowadzą do nadmiernego wzrostu zawartości azotanów w mleku i w jego przetworach, co może być zagrożeniem dla konsumenta, szczególnie dla dzieci. Wykazano również możliwość wykorzystania bakterii fermentacji mlekowej do redukcji azotanów przy produkcji serów, co w pewnym stopniu zapobiegać może syntezie nitrozoamin.
Inny wątek badawczych zainteresowań Profesora dotyczył charakterystyki proszku mlecznego i odżywek dla dzieci zależnie od parametrów technologicznych ich produkcji. Początkowo były to badania z zakresu wpływu obróbki termicznej na mechanizm denaturacji białek serwatkowych i przemiany grup tiolowych oraz wpływu tych ostatnich na stopień interakcji między składnikami i kształtowanie się redukcyjno-antyoksydatywnych właściwości mleka i proszku mlecznego. Wykazano ścisłą zależność między stopniem denaturacji białek serwatkowych, a uwalnianiem się grup -SH przy jednoczesnym wzroście właściwości redukcyjnych, które jak wykazały doświadczenia w sposób decydujący hamują procesy utleniania występującego w proszku mlecznym tłuszczu. Prace te dały podstawę do wprowadzenia pewnych zmian instrukcji technologicznej produkcji proszku mlecznego.
Następnym etapem badań prowadzonych przez Profesora, były zmiany zawartości aminokwasów egzogennych oraz ubytki niektórych witamin w zależności od temperatury tratowania mleka w procesie produkcji mleka zagęszczonego i proszku mlecznego. W oparciu o zdobyte doświadczenia z zakresu suszarnictwa Profesor Kisza przedstawił także na zlecenie przemysłu konkretne propozycje uruchomienia produkcji proszku instant. Równie oryginalne i proste w zastosowaniu są propozycje Profesora dotyczące kierunków zagospodarowania maślanki, w znacznej już mierze wprowadzone do praktyki przemysłowej. Wyniki przeprowadzonych badań opublikowane zostały w krajowych i zagranicznych czasopismach fachowych.
Do szczególnie interesujących badań kierowanych przez Profesora należy zaliczyć te, które dotyczyły humanizacji mleka krowiego w aspekcie opracowania odżywek dla niemowląt. Badania te rozpoczęte szczegółową analizą składu chemicznego mleka kobiecego i krowiego, wykazały istotne różnice między obu rodzajami mleka i stanowiły podstawę do takiej modyfikacji składu mleka krowiego, które upodabniały to mleko do pokarmu naturalnego matki. Do bardzo ważnych i ciekawych badań z tej dziedziny należą prace poświęcone czynnikom stymulującym rozwój mikroflory Bifidobacterium bifidum, a także prace poświęcone występowaniu lizozymu w mleku krowim i kobiecym, funkcji biologicznych tego enzymu, jego roli w żywieniu niemowląt jako czynnika bakterio- statycznego i bifidogennego.
Wyniki przytoczonych wyżej badań doprowadziły do ustalenia podstawowych kryteriów opracowania wysokiej jakości mleka humanizowanego oraz mlecznych odżywek dla dzieci. Z tego zakresu pod kierunkiem Profesora Kiszy wykonano 6 prac dysertacyjnych. Tymi problemami w przygotowywanych pod kierunkiem profesora Jana Kiszy pracach doktorskich zajmowali się dzisiejsi profesorowie Zdzisław Żbikowski, Stefan Ziajka i Helena Panfil-Kuncewiczowa.
Kolejnym nurtem badań Profesora są badania związane z przetwórstwem i wykorzystaniem tłuszczu mlekowego szczególnie zaś w kontekście standaryzacji organoleptycznych (smak i zapach) i reologicznych cech masła.
Badania związane ze standaryzacją jakościowych cech masła objęły również bardzo ważny problem technologicznych uwarunkowań tłuszczu mlekowego w procesie wyrobu masła i jej wpływu na jakość i trwałość produktu gotowego.
Oddzielny obszar działalności badawczej Profesora dotyczył możliwości poprawy reologicznych cech masła na drodze częściowej substytucji tłuszczu mlekowego wysokiej jakości olejami roślinnymi. Zasadnicze badania z tego zakresu poprzedzono szczegółową charakterystyką właściwości fizykochemicznych mieszanin tłuszczu mlekowego z różnymi olejami roślinnymi. Ich rezultatem było opracowanie technologii produkcji wyrobu masłopodobnego MASMAK o zmodyfikowanej fazie tłuszczowej, w której w zależności od okresu produkcji 10-30% stanowi olej słonecznikowy.
Profesor Kiszą podjął również prace związane z opracowaniem technologii otrzymywania wyrobów masłopodobnych o obniżonej zawartości tłuszczu.Wyniki przytoczonych wyżej badań doprowadziły do opracowania wytycznych produkcji wysokiej jakości masła tradycyjnego o wystandaryzowanych cechach smakowo-zapachowych oraz reologicznych. Pozwoliły również na wzbogacenie krajowego rynku tłuszczów stołowych w dobrze smarowny produkt masłopodobny o modyfikowanej fazie tłuszczowej. Znaczącą część badań z tego zakresu przedstawiono w 6 pracach dysertacyjnych, których promotorem był również Profesor Kiszą.
Ostatnia grupa tematyczna badawczych zainteresowań Profesora dotyczy zmian zawartości cholesterolu w wysokotłuszczowych produktach mleczarskich i możliwości redukcji jego zawartości.
W toku badań wykazano istotne zróżnicowanie zawartości cholesterolu zależnie od pory roku i sposobu żywienia krów. W okresie letnim jego zawartość z reguły kształtowała się na wyższym poziomie czemu jednocześnie towarzyszyła też wyższa zawartość NNKT. Dalsze zróżnicowanie zawartości cholesterolu stwierdzono podczas krystalizacji i frakcjonowania tłuszczu mlekowego – frakcje stałe zawierały go mniej, płynne więcej. W toku dalszych badań z tego zakresu wykazano, że większy stopień redukcji cholesterolu ma miejsce w produktach fermentowanych (20-30%), co w odniesieniu do masła wiązać należy z wyższym stopniem ukwaszenia jego plazmy (4.8-5.3 pH). Podobne tendencje obniżania poziomu cholesterolu stwierdzono podczas produkcji serów twardych – długo dojrzewających (30-35%), natomiast w serach miękkich i twarogowych stopień redukcji był już wyraźnie niższy (18-24%).
W kierowanym przez Profesora zespole wykonano jeszcze wiele innych interesujących badań o dużym znaczeniu poznawczym i praktycznym związanych m.in. z: syntezą biomasy bakteryjnej o zwiększonej zawartości związków siarkowych,zmianami a i beta laktozy w mleku zagęszczonym,opracowaniem preparatów do klarowania i stabilizacji piwa.
WSPÓŁPRACA ZAGRANICZNA
Pierwszy wyjazd zagraniczny odbył po kolokwium habilitacyjnym. Został zaproszony do Niemiec wyklad. Wyjazd ten zaowocował wieloletnią współpracą w profesorem Edmundem Rennerem z Uniwersytetu im. Justusa Liebiga w Gissen i dr. Hansem Kayem z Instytutu Mleczarstwa w Kilonii. W następnych latach Profesor Kisza nawiązał kontakty z wieloma uznanymi europejskimi ośrodkami naukowymi i odbył tam staże naukowe. Są to: Królewska Akademia Rolnicza, Uppsala (Szwecja); Instytut Zootechniczny, Jouy en Jousas (Francja); Instytut Mleczarski (Moskwa); Uniwersytet Rolniczy, Wageningen-Ede (Holandia); Instytut Mleczarski (Kilonia); Uniwersytet J. Liebiga, Giessen(RFN); Vysoka Skola Chem.-Techn., Praga (Czechosłowacja); Uniwersytet Rolniczy, Gódólló(Węgry); F-ma Gist-Brocades (Holandia) oraz Uniwersytet Humboldta w Berlinie.
DOKTOR HONORIS CAUSA
Przez 18 lat prof. zw. dr hab. Jan Kisza pracował na połowie etatu w Akademii Rolniczej im. Hugona Kołłątaja, gdzie współtworzył od podstaw Wydział Technologii Żywności. W dowód uznania senat tej uczelni nadał mu najwyższą godność akademicką doktora honoris causa. Promotor uroczystości prof. dr hab. Mirosław Fik powiedział między innymi:
- Profesor Jan Kisza jest uczonym o uznanym w kraju i za granicą autorytecie naukowym, wybitnym specjalistą w zakresie chemii i technologii mleczarskiej. Znajduje to odzwierciedlenie w imponującym pod względem ilościowym i niezwykle wartościowym pod względem merytorycznym dorobku naukowo-badawczym. Główne zainteresowania naukowe prof. Jana Kiszy dotyczą wpływu niektórych czynników na cechy fizykochemiczne i wartość technologiczną mleka, optymalizacji procesów technologicznych dla poprawy jakości proszku mlecznego, mleka zagęszczonego i odżywek dla dzieci, analizy cech fizykochemicznych tłuszczu mlekowego w aspekcie doskonalenia jakości masła i opracowania technologii wyrobów masłopodobnych oraz poszukiwania sposobów obniżenia zawartości cholesterolu w wysokotłuszczowych produktach mlecznych. Realizowane przez niego lub pod jego kierunkiem prace z tego zakresu miały w większości charakter pionierski w naszym kraju oraz zawsze łączyły wysoki poziom naukowy z dużą przydatnością otrzymanych wyników dla praktyki przemysłowej. Dorobek ten w znacznym stopniu został wykorzystany przez krajowy przemysł mleczarski.
Znaczący dorobek doktora habilitowanego Jana Kiszy w zakresie kształcenia kadry naukowej oraz w pracy badawczej stanowiły podstawę nadania Mu w 1976 r. tytułu naukowego profesora nadzwyczajnego, a w 1983 r. tytułu naukowego profesora zwyczajnego.
W ponad sześćdziesięcioletniej pracy naukowej prof. dr hab. dr h.c. Jan Kisza wypromował: 119 inżynierów, ponad 200 magistrów i 25 doktorów, z których 8 jest już profesorami. Wykonał ponad 100 recenzji, w tym: 34 dorobku do tytułu naukowego, 40 prac doktorskich i 32 prac habilitacyjnych.
Niezwykle bogata działalność badawcza Profesora J. Kiszy znalazła swój wyraz w Jego dorobku publikacyjnym, który obejmuje: 186 rozprawy naukowe, 62 artykuły popularnonaukowe, 130 doniesień i komunikatów na sympozja i kongresy oraz 10 patentów i 2 podręczniki, a także 42 opracowania projektowe i 26 dla praktyki przemysłowej.
Profesor Jan Kisza za swoje osiągnięcia naukowe uzyskał nagrodę Polskiej Akademii Nauk oraz siedmiokrotnie był wyróżniany nagrodami ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki, a także wielokrotnie nagrodami rektorów ART w Olsztynie i AR w Krakowie.
DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNA
Znana jest także szeroka działalność organizacyjno-społeczna prof. Jana. Kiszy. Pełnił on wiele funkcji na Wydziale Technologii Żywności Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie, w tym m.in. dziekana wydziału, dyrektora Instytutu Inżynierii i Biotechnologii Żywności oraz kierownika Zakładu Technologii Mleka. Był też założycielem i pierwszym dyrektorem Instytutu Technologii Mleczarskiej. Dowodem uznania dla jego wysokich kwalifikacji zawodowych i zdolności organizacyjnych było powołanie go do różnych gremiów doradczych i opiniodawczych na szczeblu centralnym, między innymi w Sejmie RP.
Profesor Jan Kisza należał do wielu prestiżowych stowarzyszeń i organizacji naukowych takich, jak: Europejskie Towarzystwo Chemiczne w Austrii (Federation of European Chemical Societes), KTiChZ PAN, Komisja Biotechnologii Rolnej PAN, Komitet Terminologii PAN, Polskie Towarzystwo Chemiczne, Polskie Towarzystwo Biochemiczne, Insstytut Przemysłu Mleczarskiego, Centralny Zwiazek Spółdzielni Mleczarskich i PTTŻ.
Pracuje społecznie w Stowarzyszeniu b. Żołnierzy PSZ na Zachodzie „Karpatczycy”, działa w Mazurskim Towarzystwie Ewangelickim i strukturach organizacyjnych Kościoła E.A.
***
Za naukowa pracę i działalność społeczną był wielokrotnie odznaczany i nagradzany. Został 
uhonorowany: Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Edukacji Narodowej, medalami XXX- i XV-lecia PRL, Odznaką Weterana J.W. Króla Anglii, angielskim Medalem za Wojnę 1939-45, angielską Gwiazdą Italii, oraz Patentem Weterana Walk o Wolność i Niepodległość Ojczyzny.
Profesor Jan Kiszą ma dwie córki bliźniaczki i troje wnucząt. Halina Kubiak jest lekarzem w Olsztynie, a Anna Mazur archeologiem w Krakowie. Najpierw pracowała przy wykopaliskach w krajach zqachodniej Afryki, a później w Szwajcarii.
