„Pruzzeland [Ziemie pruskie]”.
Porównawcza analiza regionalnych konstrukcji tożsamości
w podręcznikach szkolnych
Niemiec, Polski, Litwy i Rosji.

Strony projektu

Dążąc do wzmocnienia współpracy naukowej Minister Edukacji i Nauki podpisał 5 grudnia 2005 roku w Warszawie porozumienie z Deutsche Forschungsgemeinschaft (DGF), dzięki któremu polscy i niemieccy naukowcy uzyskali możliwość wspólnego ubiegania się o środki finansowe na realizację podejmowanych razem przedsięwzięć naukowych. Partnerami w projekcie jest Georg-Eckert-Instytut w Brunszwiku oraz Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

Georg-Eckert-Instytut stanowi centrum kompetencji dla międzynarodowych porównawczych badań środków dydaktycznych wykorzystywanych przez nauczycieli i uczniów. To jest po pierwsze jedyna instytucja o światowym zasięgu, która w swoim działaniu kładzie punkt ciężkości na badania wspólnych wzorów interpretacji, symbolicznych systemów sensu i narodowych wartości. Poszczególne państwa próbują pośredniczyć w tym przedsięwzięciu poprzez udostępnianie materiałów z ich macierzystych instytucji kształcenia nauczycieli. Instytut podjął się naukowej analizy książki szkolnej poprzez organizację i prowadzenie warsztatów, konferencji i publikacji. Szczególną rolę odgrywały przy tym urządzane od 1972 r. przez GEI spotkania dotyczące niemiecko-polskiej debaty podręcznikowej. Po drugie Instytut jest gremium doradczym w dwu- i wielostronnych komisjach podręcznikowych, ma wkład w powstawanie i ocenę nauczycielskich materiałów dydaktycznych. Prace opierają się w wysokim zakresie na międzynarodowej sieci kontaktów i kooperacji. Członkami realizującymi projekt ze strony niemieckiej jest prof. dr Simone Lässig (dyrektor GEI), dr Robert Maier (kierownik sekcji edukacji w Europie), dr Stephanie Zloch (koordynator projektu) oraz kilku studentów. Strona niemiecka zapewnia współpracę z kooperantem z Rosji.

Ze strony polskiej grupa projektowa składa się z pracowników naukowych Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM. Są to: dr Izabela Lewandowska (kierownik projektu) oraz członkowie dr hab. Grzegorz Białuński, prof. UWM, dr hab. Grzegorz Jasiński, prof. UWM, dr Maria Korybut-Marciniak oraz dr Jan Gancewski. Ponieważ projekt dotyczy ziem pruskich w podręcznikach krajów nadbałtyckich uznaliśmy, że może być wpisany w badania Zakładu. Ponadto jest realizowany przez naszych pracowników, którym pomagają wybrani doktoranci. Współpracownikiem ze strony litewskiej jest dr Letas Palmaitis, naukowiec z Kowna, który bada podręczniki w języku litewskim.

Założenia projektu

Projekt „Pruzzeland [Ziemie pruskie]”. Porównawcza analiza regionalnych konstrukcji tożsamości w podręcznikach szkolnych Niemiec, Polski, Litwy i Rosji skierowany jest na historyczny region w północno-wschodniej Europie, który pod wieloma aspektami posiada wyjątkowy charakter. W efekcie drugiej wojny światowej doszło tu nie tylko do zmiany „narodowych granic”, lecz także do prawie zupełnej wymiany ludności. To pociągnęło za sobą dogłębne zmiany zarówno w „społeczno-ekonomicznym” rozwoju tego obszaru, jak również w „narodowej pamięci” i kulturowej tożsamości jego mieszkańców. Staje się przez to widoczna jego geopolityczna kruchość  region ten kilkakrotnie występował jako enklawa i dziś także jest to widoczne w stosunku Unii Europejskiej do obszaru kaliningradzkiego.

Systematycznie, wieloaspektowo, w sposób porównawczy powinna zostać zbadana dla „Pruzzenland“ konstrukcja regionalnej tożsamości w podręcznikach szkolnych. Podręcznik szkolny, jako medium kształtujące regionalną tożsamość, nie był dotychczas rozpatrywany ani w Niemczech, Polsce, Rosji (obszar Kaliningrad) czy też Litwie. Rzadko traktowano podręczniki jak źródło transgranicznych procesów porozumienia.

Porównawcza analiza podręczników szkolnych ma być przeprowadzona nie tylko w odniesieniu do narodowych historiografii i pamięci narodowej, ale ma podejmować ponadnarodowe kwestie, odnoszące się do ziem pruskich. Efektem tego projektu, dotyczącego historycznej przestrzeni „Pruzzenland“, będącego ponadnarodowym dialogiem badaczy z różnych krajów, będzie opracowanie, choć cząstki wspólnej europejskiej historii.

Efektem badań ma być monografia ukazująca kilka głównych toposów w podręcznikach dla szkół ponadpodstawowych w krajach Polski, Niemiec, Rosji i Litwy. Dotyczą one krajobrazu ziem pruskich, plemion pruskich, bitwy pod Grunwaldem, problematyki religii, kanonu postaci na przestrzeni dziejów oraz migracji w wieku XX. W dalszej perspektywie (po zatwierdzeniu przez Niemiecką Fundację Nauki) planowana jest wersja on-line materiałów dydaktycznych (map, ilustracji, tekstów źródłowych, wykresów i szkiców) w różnych językach: polskim, niemieckim, rosyjskim, angielskim, ewentualnie litewskim.

Obecne stadium realizacji projektu

W okresie wrzesień 2010 – marzec 2011 odbyliśmy kwerendy w Bibliotece Narodowej w Warszawie, bibliotece Georg-Eckert-Institut w Brunszwiku oraz bibliotece pedagogicznej w Olsztynie. Nasi pracownicy zbierali również materiały do opracowania poszczególnych toposów w historiografii polskiej. Dr Letas Palmaitis przygotował częściową kwerendę podręczników litewskich. W sumie mamy przebadanych ok. 100 podręczników w kilku zasadniczych okresach dziejowych: początek lat 20. XX wieku, połowa lat 30., okres lat 40. i początku 50., lata 70., lata 90. XX wieku oraz okres współczesny, tj. początek XXI wieku.

Na przełomie lutego i marca br. dr Izabela Lewandowska oraz mgr Alicja Dobrosielska były w Brunszwiku na spotkaniu grup roboczych, gdzie ustalono wiele szczegółów dotyczących kwerendy oraz monografii. W czerwcu planuje się jeszcze kwerendę w Wilnie, a ze strony niemieckiej w Moskwie. Na jesieni 2011 roku zbieranie źródeł z wybranych podręczników powinno zostać ukończone.