Sprawozdanie z pobytu na stypendium naukowym

w okresie 1.05.-30.06.2003

W okresie pobytu stypendialnego w Katedrze Ochrony Środowiska, Wydziału Biologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, pracę prowadziłem w kilku kierunkach zgodnie z projektem badawczym.

1. Opracowanie zbiorów Trichoptera z kolekcji Państwowego Muzeum Przyrodniczego NAN Ukrainy we Lwowie (kolekcja J. Dziędzielewicza)

A. Analiza danych historycznych

Ogromne znaczenie dla poznania fauny chruścików Ukrainy ma kolekcja zebrana przez Józefa Dziędzielewicza na przełomie wieku XIX i XX. Jest to największa i najstarsza kolekcja Trichoptera z terenów obecnej Ukrainy. Prawdopodobnie jest to jedyny zbiór, gdyż niektórzy inni badacze w późniejszym czasie nie zabezpieczyli swoich zbiorów. Dopiero w ostatnich latach XX wieku i na początku XXI w. powstawać zaczęły nowe kolekcje. Nawet stosunkowo nowe prace opisujące nowe gatunki lub dokonujące rewizji (np. Szczęsny 1980) bazują na zbiorach J. Dziędzielewicza.

Kolekcja J. Dziędzielewicza współcześnie nie zachowała się w całości w jednym miejscu. Została ona podzielona na kilka części. Jeszcze za jego życia, w 1915 roku jak wyjechał ze Lwowa do Myślenic, gdzie umarł, zabrał ze sobą ok. 1500 okazów (Szczęsny, 1980). Potem ta część była przekazana do Muzeum Akademii Umiejętności w Krakowie, a z następnie do Muzeum Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Druga część obecnie znajduje się we Lwowie (1568 okazów). W 1933 r. M. Racięcka z Uniwersytetu Wileńskiego opublikowała pracę z oznaczeniami ok. 600 okazów chruścików zebranych przez J. Dziędzielewicza, ale nie oznaczonych przez niego (dużo materiałów było z Myślenic z ostatnich lat życia autora, które zbierał w 1915 r. i przekazywał do Lwowa). M. Racięcka otrzymała te materiały od dr J. Kinela, sekretarza naukowego Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie (teraz Państwowe Muzeum Przyrodnicze), w celu oznaczenia. W taki sposób część kolekcji trafiło do Wilna. Racięcka oznaczyła te materiały z pomocą A. Martynova (Racięcka, 1933). Do Lwowa zbiory te prawdopodobnie już nie wróciły, zaś ich dalszy los na razie nie jest znany. Być może znajdują się obecnie w Wilnie.

Kolejny fragment kolekcji w liczbie około kilkudziesięciu okazów znajduje się w Muzeum Narodowym w Pradze. Trafiły one tam w trakcie wymiany pomiędzy J. Dziędzielewiczem i F. Klapálekiem. Po kilka okazów znajduje się w Edynburgu (kolekcja A. Mortona) i w kolekcji G. Ulmera (Hamburg).

Tak więc najważniejsza obecna kolekcja Trichoptera zebrana głównie przez J. Dziędzielewicza znajduje się w kilku krajach: Ukrainie, Polsce, Czechach, Wielkiej Brytanii, Niemczech i prawdopodobnie na Litwie.

Ustalenie tych faktów było możliwe w trakcie pobytu w Olsztynie, przez analizę prac opublikowanych jak i zbiorów muzealnych. Udało się również nawiązać kontakty z prof. B. Szczęsnym (Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków) i dr. P. Chvojką (Muzeum Narodowe w Pradze), który udzielili cennych i niezbędnych konsultacji.

Wynikiem opracowania literatury będzie publikacja dotycząca życiorysu J. Dziędzielewicza – jako kluczowej postaci w badaniach owadów wodnych na terenach Polski i Ukrainy. Praca również będzie zawierać pełną bibliografię prac tego autora. Praca, napisana wspólnie z prof. S. Czachorowskim, skierowana będzie do druku w Forum Akademickim (bez spisu literatury) oraz Wiadomości Entomologicznych lub Trichopteronu (pełna bibliografia). Opublikowanie tych prac planowane jest na rok 2004, w 160. rocznice urodzin Dziędzielewicza.

B. Zmiana sposobu konserwacji zbiorów Trichoptera J. Dziędzielewicza

Od czasu powstanie kolekcji, i w ciągu następnych 120 lat, okazy zebrane przez autora były umieszczone na igłach entomologicznych w gablotach (zbiory suche). Ten sposób przechowania kolekcji, zwłaszcza w ciągu ostatnich 30 lat, był przyczyną jej niszczenia. Z ostatniej rewizji zbiorów muzealnych, dokonanej w 1991 straty kolekcji stanowiły ok. 20%. Z wymienionych w sprawozdaniu muzealnym 1568 osobników, udało się odnaleźć tylko 1280 okazów, oznaczenie których do gatunku jest możliwe. Kolejne 173 okazy są bardzo uszkodzone, mają stracone niektóre części ciała, takie jak odwłok lub skrzydła. Brak tych części morfologicznych uniemożliwi dokładne oznaczenie wymienionych okazów w przyszłości. Pozostałych 115 okazów nie odnaleziono lub w gablotach entomologicznych znajdowały się same igły z etykietami oryginalnymi.

Zmiana sposobu konserwowania z przeniesieniem wymienionych okazów kolekcji do alkoholu powinna zabezpieczyć długotrwałą ochronę tego zbioru. Co więcej, taki sposób konserwacji umożliwia badania materiału pod kątem morfologicznym i taksonomicznym, pozwalając przygotowanie preparatów mikroskopowych, fotografowanie z użyciem mikroskopu optycznego lub skaningowego. Oryginalne etykiety oddzielone od alkoholowych zbiorów i pod identycznymi numerami będą przechowywane w odpowiednich warunkach.

Materiały do przeniesienia zbirów do alkoholu zapewniła Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM w Olsztynie (probówki, płyn konserwujący: 70% alkohol etylowy, gliceryna).

Ze względu na wyżej wymienione fakty, pobyt stypendialny umożliwił niezbędna pracę – ochronę i zabezpieczenie bardzo cennej ze względu historycznego i merytorycznego kolekcji Trichoptera, która jak było wymienione wyżej, jest punktem wyjściowym badań tej grupy na terenie Ukrainy i Karpat Wschodnich.

C. Opracowanie materiałów typowych kolekcji J. Dziędzielewicza

W oparciu o zebrane okazy J. Dziędzielewicz opisał kilka gatunków: Drusus carpathicus (1911), Potamophylax carpaticus (1912), Acrophylax vernalis (1912), Chionophylax czarnohoricus (1911), Annitella chomiacensis (1908), Isogamus czarnohorensis (1912). Są to gatunki w większości z małymi areałami występowania, wschodnio- lub środkowoeuropejskimi, stanowiąc górski element fauny. W pracach oryginalnych J. Dziędzielewicz nie wydzielał typowych okazów. W 1980 roku pierwszą próbę wydzielenia typów z kolekcji J. Dziedzielewicza w Instytucie Zoologii i Systematyki PAN w Krakowie zrobił prof. B. Szczęsny. Niestety w tej pracy okazy z Państwowego Muzeum Przyrodniczego wymienione nie były. Analiza oryginalnych prac J. Dziędzielewicza, zestawienie danych z oryginalnych etykiet, opracowanie map Wschodnich Karpat oraz konsultacje prof. B. Szczęsnego, umożliwiły wyizolowanie pomiędzy zbiorami Państwowego Muzeum Przyrodniczego we Lwowie okazy opisanych przez J. Dziędzielwicza gatunków, który będą oznaczone jak typowe:

Drusus carpathicus Dziędzielewicz, 1911: 4 ♀♀ i 1 ♂ zaznaczony numerami inwentaryzacyjnymi: №№ Е24.12.06.04/01-05 - SYNTYPY;

Potamophylax carpathicus (Dziędzielewicz, 1912): 4 okazy który odpowiednio do ICZN 74а(IV) są paralektotypami (№№ Е24.12.23.01/01-04);

Acrophylax vernalis Dziędzielewicz, 1912: odnaleziono 8 okazów gatunku, które moją status parаlektotypów (№№ Е24.12.29.01/01-08);

Сhionophylax czarnohoricus Dziędzielewicz, 1911: zbiór muzealny zawiera 1 ♂ z etykietką: “Czarnohora. Gadżyna. jeziorko. – 30.V.1909.” Miejsce i data zbioru dają podstawy oznaczyć ten okaz jak syntyp gatunku, i o ile inne 2 okazy nie zostaną odnalezione, wykazany sytnyp może być oznaczony jak lektotyp gatunku (№ Е24.12.32.01/01);

Annitella chomiacensis (Dziędzielewicz, 1908): w kolekcji jest 9 okazów (№№ Е24.12.14.01/01-09), które mają status paralektotypów (ICZN, 74а);

Isogamus czarnohorensis (Dziędzielewicz, 1912): w kolekcji są 1 ♂ i 3 ♀ zebrane przez J. Dziędzilewicza 24.08.1911 i 2.09.1911 na Czarnohorze. Wymieniony okazy mogą być oznaczone jak lektotyp i paralektotypy gatunku.

W trakcie rozpracowania tego kierunku planu badawczego, nawiązany został kontakt z dr. Chvojką, który umożliwił dostęp do informacji o zbiorach J Dziędzielewicza w Pradze. Oprócz wymienionych gatunków we Lwowie nie oznaczone zostały typy Annitella kosciuszkii Klapálek, 1907, Chaetopteryx subradiata Klapálek, 1907.

Weryfikacja serii typowych gatunków z kolekcji Muzeum we Lwowie jest bardzo ważna, ponieważ chodzi o mało poznane gatunki chruścików z obszarów słabo zbadanych. Opis i oznaczenie odpowiedni do reguł ICZN, uczyni tę informację dostępną dla szerokiego koła badaczy, pomagając w rozwiązaniu istniejących problem taksonomicznych.

Wynikiem tych badań będzie wspólna z prof. Czachorowskim, prof. Szczęsnym i dr. Chvojką publikacja z oznaczeniami typowych okazów wszystkich wymienionych gatunków z kolekcji Lwowskiej i Praskiej, która jest planowana na początek 2004 roku.

Niezbędnym również jest nawiązanie kontaktów z Uniwersytetem Wileńskim w celach poszukiwania pozostałej części zbiorów J. Dziędzielewicza. Korzystając z kontaktów naukowych prof. S. Czachorowskiego liczę na dotarcie do niezbędnych informacji.

2. Badania faunistyczne Trichoptera Ukrainy

A. Lista gatunków Trichoptera Ukrainy (załącznik 1)

Pośród państw Centralnej i Środkowej Europy, Ukraina jest najbardziej słabo zbadana pod wzglądem fauny Trichoptera. W wyniku aktywnych badań fauny górskiej i nizinnej rozpoczętych na przełomie XIX i XX wieku, przez polskich badaczy, opisano dla tego terenu 175 gatunków chruścików. W następnych latach była dokładnie zbadana fauna Krymu (Martynow, 1917), skąd opisano kilka gatunków endemicznych. Ośrodek badawczy w Kijowie (Instytut hydrobiologii NAN Ukrainy) opublikował wyniki badań fauny rzek nizinnych i antropogenicznie zmienionych obszarów (Shevtsova, 1992). Dość cenne wiadomości o faunie Trichoptera Karpat i Przedkarpacia przedstawił M. Danko (1987, 1988), który stwierdził w tym regionie 190 gatunków na podstawie swoich zbiorów i analizę danych z literatury. Włącznie z 5 gatunkami opisanymi przez A. Martynova (1917) i V. Grigorenko (Grigorenko & Ivanov, 1991), fauna Trichoptera Ukrainy wynosiła 195 gatunków roku 1991.

Na podstawie dość dokładnej analizy dostępnych publikacji, które były opublikowane w ciągu ostatnich lat, jak również danych historycznych oraz weryfikację synonimicznych nazw gatunków, dla badanego terenu stwierdzono 237 gatunków Trichoptera. Jest to jeszcze lista robocza.

Wynikiem tej pracy będzie publikacja zawierająca listę gatunków Trichoptera Ukrainy we współautorstwie z prof. Czachorowskim i prof. Szczęsnym. Oprócz aktualnych nazw gatunków, przy wątpliwych taksonach, będą umieszczone informacje analityczne, dotyczące wiarygodności występowania poszczególnych gatunków, uwagi zoogeograficzne lub taksonomiczne. Ukończenie tej pracy jest zaplanowane na wrzesień 2003 roku, po czym praca złożona będzie do druku w Polskim Piśmie Entomologicznym.

B. Katalog Trichoptera Ukrainy (załącznik 2)

Wymieniony kierunek współpracy, rozpoczęty w trakcie pobytu w Olsztynie, jest przedłużeniem badań faunistycznych Trichoptera Ukrainy. W porównaniu z listą gatunków (check-list), gdzie w ściślej formie będą wymieniony taksony wykazane dla Ukrainy, katalog daje możliwość przedstawić: historię rozwoju badań terenu przez analizę dostępnych publikacji; rozwój poglądów taksonomicznych, rzeczywistą liczbę gatunków z obszaru współczesnej Ukrainy oraz wiarygodność przedstawionych wyników, przez analizę używanych synonimów; rozsiedlenie ogólne i regionalne w granicach drobniejszych jednostek zoogeograficznych lub administracyjnych, oraz warunki ekologiczne siedlisk, przez analizę informacji o rozmieszczeniu gatunków w pracach oryginalnych.

Oprócz listy gatunków, synonimiki i danych o rozsiedleniu, katalog będzie zawierał obszerną część wstępną i analizę historyczną badań trichopterologiczną na Ukrainie. Ukończenie wspólnej z prof. Czachorowskim publikacji jest zaplanowane na koniec 2003 lub początek 2004 roku, po czym będzie ona złożona do redakcji Proc. State Mus. Nat. Hist. NAS Ukraine (L’viv).

Przedstawiony katalog, który będzie zawierał wymienione elementy, jest bardzo ważny dla rozpoczęcia systematycznych badań Trichoptera Ukrainy, ponieważ będzie zawierał najaktualniejszą informacje o stopniu zbadania grupy na terenie całego państwa, a także wskaże na nowe kierunki badań. Mam nadzieje, że taki rodzaj publikacji może służyć szybkiemu rozwoju trichopterologicznej wiedzy na Ukrainie, gdzie obecnie nie ma specjalistów od tej grupy.

W czasie pobytu stypendialnego w Olsztynie niezbędne dla prowadzenia badań konsultacje mi udzielili:

prof. dr hab. S. Czachorowski (UWM w Olsztynie)

prof. dr. hab. B. Szczęsny (Instytut ochrony przyrody PAN, Kraków);

dr P. Chvojka (Muzeum Narodowy, Praga);

prof. dr. hab. A. Aleksandrowicz (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn);

dr J. Szwedo (Muzeum Instytutu Zoologii PAN, Warszawa);

A. Jadwiszczak (Polskie Towarzystwo Entomologiczne,Olsztyn).

Wyniki badań przeprowadzonych w trakcie pobytu w Olsztynie będą opublikowane w 4-5 pracach. Każda z nich będzie zawierać podziękowanie Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej i Kasie im. Józefa Mianowskiego. Krótka informacja o efektach odbytego stażu ukaże się także na łamach Wiadomości Uniwersyteckich (miesięcznik wydawany przez UWM w Olsztynie).

Inne efekty stażu i dalsze możliwości współpracy:

Aktualna informacja o stażu umieszczona została na stronie www.uwm.edu.pl/czachor;

Nazwa chruścików w języku ukraińskim została umieszczona na stronie www.uwm.edu.pl/trichopteron;

W krótkim czasie będzie podpisana Umowa o współpracy pomiędzy Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie i Państwowe Muzeum Przyrodnicze NAN Ukrainy we Lwowie. W ramach współpracy będą zorganizowane wspólne wyjazdy terenowe polsko-ukraińskie na Ukraińskie Polesie w latach 2004-06 r. i konferencja poświęcona 160. urodzenia J. Dziędzielewicza;

W trakcie pobytu stypendialnego na zaproszenie dr J. Szwedo zwiedziłem Muzeum Instytutu Zoologii PAN (2 czerwca 2003), gdzie miałem możliwość przejrzeć zbiory owadów wodnych;

W dalszym ciągu gromadzono zbiory literatury dotyczącej owadów z rzędów Trichoptera i Ephemeroptera (systematyka, klucze do oznaczania, pracy ekologiczne i faunistyczne).

Ponieważ moje stypendium było krótsze, niż wcześniej planowany pobyt, nie udało mi się zrealizować w 100% założonego wcześniej programu badawczego. Wydaje mi się jednak, że wykonałem tyle pracy, ile maksymalnie mogłem w okresie pobytu. Mam nadzieję, że realizacja programu badawczego oprócz efektów naukowych (rozwój badań Trichoptera w Ukrainie), będzie początkiem wieloletniej i owocnej współpracy pomiędzy Państwowym Muzeum Przyrodniczym NAN Ukrainy we Lwowie i Uniwersytetem Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie.

Składam także podziękowania prof. S. Czachorowskiemu za adjustację językową niniejszego sprawozdania.

Olsztyn, 30.06.2003.

Roman J. Godunko